1-Bo’lim: O’rta Osiyo (Turkiston)ning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va mahalliy xalqning bunga qarshi kurashi
Mazkur bo‘lim O‘zbekistonning mustamlaka davri tarixiga bag‘ishlanadi. Aynan shu davrda mamlakat mustaqilligi, erk va ozodlik uchun kurashlar davomida xalqimizning minglab vatanparvar va fidoyi farzandlari halok bo‘ldilar. Qariyb 150 yil davom etgan mustamlaka davri tinimsiz kurashlar davri bo‘ldi. Shu sababli istiqlol yo‘lida shahid ketgan ajdodlar haqidagi tarixiy haqiqatni aks ettirish, ular xotirasini abadiylashtirish muzey ekspozitsiyasining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Bo‘lim ekspozitsiyasida joy olgan eksponatlar O‘rta Osiyoning Chor Rossiyasi tomonidan istilo etilishi xronologiyasi, mustamlakachilik zulmiga qarshi kurashlar bilan bog‘liq materiallardan iborat.
1-Bo'lim
O‘rta Osiyo (Turkiston)ning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va mahalliy xalqning bunga qarshi kurashi
Mazkur bo‘lim O‘zbekistonning mustamlaka davri tarixiga bag‘ishlanadi. Aynan shu davrda mamlakat mustaqilligi, erk va ozodlik uchun kurashlar davomida xalqimizning minglab vatanparvar va fidoyi farzandlari halok bo‘ldilar. Qariyb 150 yil davom etgan mustamlaka davri tinimsiz kurashlar davri bo‘ldi. Shu sababli istiqlol yo‘lida shahid ketgan ajdodlar haqidagi tarixiy haqiqatni aks ettirish, ular xotirasini abadiylashtirish muzey ekspozitsiyasining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Bo‘lim ekspozitsiyasida joy olgan eksponatlar O‘rta Osiyoning Chor Rossiyasi tomonidan istilo etilishi xronologiyasi, mustamlakachilik zulmiga qarshi kurashlar bilan bog‘liq materiallardan iborat.
2-BO‘LIM: Milliy uyg‘onish harakati, uning namoyon bo‘lishi va amaliy yo‘nalishlari
Turkiston o‘lkasi XIX asr oxiri – XX asr boshlarida mustamlakachilik siyosati oqibatida siyosiy, madaniy, iqtisodiy tanazzulga yuz tutdi. O‘lkaning ilg‘or ziyolilari Chor Rossiyasi istibdodidan qutulish, millatni uyg‘otish, nafaqat iqtisodiy, balki madaniy taraqqiyot sari yo‘l ochish, xalqqa ziyo tarqatish maqsadida ma’rifatparvarlik harakatiga asos soldilar. Muzeyning ikkinchi bo‘limi ana shu jarayonlarga bag‘ishlangan bo‘lib, unda jadidlarning iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayotni yangilash, jamiyatda islohotlar o‘tkazishga qaratilgan faoliyatlari o‘z aksini topgan.Ma’rifatparvarlarning millat kelajagi yo‘lidagi bu harakatlari mustamlakachi hukumat tomonidan qattiq tazyiqqa uchradi. Ammo ma’rifatparvarlik harakati tazyiq va ta’qiblarga qaramay, keng quloch yoya boshladi va ayrim jabhalarda yashirin tarzda davom etdi. Turkistonda bu harakat jadidchilik deb nom oldi.Bo‘limdagi ekspozitsiyalarda ma’rifatparvarlik harakatining eng faol namoyandalarining suratlari, yangi usul maktablari, o‘sha davrda chop etilgan milliy matbuot namunalari aks ettirilgan, Qo‘qon, Andijon teatr havaskorlari milliy teatr truppalari sahnalashtirgan teatr afishalari o‘z aksini topgan.
3-BO‘LIM: Turkiston Muxtoriyat hukumatining tugatilishi va sovet davlati qatag'on siyosatining boshlanishi (1917–1924-yillar)
2000-yil 12-may kuni Toshkentning Yunusobod tumanida barpo etilgan “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuining tantanali suratda ochilishi mamlakat va xalqning ijtimoiy, madaniy va ma’naviy hayotida ulkan voqea bo‘ldi, qisqa muddatda mazkur majmua tabarruk ziyoratgohlardan, yosh avlodlarni vatanparvarlik va millatparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qiladigan maskanlardan biriga aylandi.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 2001-yil 1-may sanali “Qatag‘on qurbonlarini yod etish kunini belgilash to‘g‘risida”gi Farmoni asosida “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuida “Qatag‘on qurbonlari xotirasi” muzeyi barpo etildi.
Muzey 2002-yil 31-avgustda – mamlakatda ilk bor nishonlangan “Qatag‘on qurbonlarini yod etish kuni”da tantanali ravishda ochildi.
4-BO‘LIM: O‘rta Osiyo mintaqasida zulm va bosqinchilikka nisbatan qarshilik harakati va qurolli chiqishlar (1918–1924-yillar)
Sovet hokimiyatining zo‘ravonligi xalqning keskin qarshiligi va noroziligiga sabab bo‘ldi. Butun o‘lka bo‘ylab sovet hokimiyatiga qarshi qurolli qarshilik harakati boshlanib ketdi. Bu harakat, ayniqsa, Farg‘ona vodiysida keskin va ommaviy tus oldi. Qarshilik harakatiga Madaminbek, katta Ergash, Shermuhammadbek kabi mahalliy sardorlar yetakchilik qildilar. Ekspozitsiyada Turkistonda sovet hokimiyatiga qarshi 1918-yil fevralda boshlanib, 1924-yilgacha davom etgan qurolli qarshilik harakati o‘choqlari aks ettirilgan.
5-BO‘LIM: Sovet hokimiyatining “kollektivlashtirish” va “quloqlashtirish” siyosati, uning fojiali oqibatlari (1930–1936-yillar)
Mazkur bo‘lim Sovet hokimiyatining iqtisodiy sohada olib borgan qatag‘on siyosatiga bag‘ishlanadi. Sovet hokimiyati 20-yillar oxiri – 30-yillar boshida amalga oshirgan yer-suv islohoti, kollektivlashtirish, xususiy mulkni tugatish, sanoat va qishloq xo‘jaligida davlat monopoliyasini o‘rnatish siyosatini amalga oshirish jarayonida “quloqlashtirish” kampaniyasi o‘tkazilib. bolsheviklar minglab xo‘jaliklarning yer-suvini davlat ixtiyoriga tortib oldilar. Ekspozitsiyada qayd etilgan ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, sovet hokimiyati nafaqat yirik yer egalari, balki xususiy ishlab chiqarish vositasiga ega bo‘lgan hunarmandlar, savdogarlar, ijaraga mulk va vosita berganlar, yollanma mehnatdan foydalangan tadbirkorlar, o‘rtahol dehqonlar, diniy ulamolar ham uy-joyi, mol-mulkidan mahrum etilib, “quloq” sifatida oila a’zolari bilan birga o‘z yurtidan badarg‘a qilindi. Undan O‘zbekistondan chetga va O‘rta Osiyoga surgun qilingan “quloq”lar manzillari, surgun yo‘nalishlari aks ettirilgan 5 ta xarita, “quloq” qilinganlar surgunga olib ketilgan poyezd vagoni va ular yashagan chayla-yerto‘la maketlari o‘rin olgan. Ekspozitsiyaga joylangan videomateriallarda “quloq” qilingan oilalar farzandlarining xotiralari o‘rin olgan bo‘lib, ular qanday og‘ir sharoitlarda yashab, mehnat qilganlari haqida ma’lumot beradi.
6-BO‘LIM: 30-yillarning boshlaridagi siyosiy qatag‘onlar (1929–1936-yillar)
30-yillar boshiga kelib ma’muriy-buyruqbozlik tizimi mustahkam qaror topib, bolsheviklar mafkurasini keng targ‘ib qilishga zo‘r berila boshlandi. Aynan shu davrda mazkur mafkuraga hamda sovet hokimiyatining ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy sohalarda zo‘ravonlik bilan olib borgan g‘ayriilmiy, g‘ayriinsoniy va g‘ayriqonuniy islohotlarga qarshi bo‘lgan kishilarga qarshi ta’qib va tazyiqlar kuchaydi. Xususan, bolsheviklar mafkurasiga qarshi milliy g‘oyalar bilan chiqqan ziyolilar, 1918-1924-yillardagi qarshilik harakati ishtirokchilari hamda ularning qarindosh-urug‘lari sovet hokimiyati tomonidan qatag‘onga uchradilar. Qatag‘onga uchragan kishilar sharoiti og‘ir hududlarga qurilish ishlariga, xususan, “Belomorkanal”, “Belbaltlag”, “Dmitlag” kabi asosan mahbuslar kuchi bilan bunyod etilgan ulkan qurilishlarni qisqa muddatlarda nihoyasiga yetkazish uchun safarbar etildilar. Muzeyning 6-bo‘limi aynan ushbu jarayonlarni yoritib beradi.
7-BO‘LIM: 1937–1938-yillardagi siyosiy qatag‘onlar
1937-1938-yillarda I.V.Stalin boshchiligida sovet hokimiyati amalga oshirgan siyosiy qatag‘onlar insoniyat tarixidagi eng dahshatli fojialardan biri edi. Bu davrda sovet hokimiyatiga, uning mafkurasiga qarshi har qanday o‘zgacha fikrlash, xatti-harakatga chek qo‘yish, xalqni asoratda tutish, partiya va hukumat organlarini so‘zsiz itoat etuvchi kadrlar armiyasiga aylantirish maqsadida misli ko‘rilmagan ko‘lamda qatag‘on siyosatini avj oldirdi. Bu qatag‘on to‘lqini eng avvalo davlat arboblari, partiya va hukumat organlari, muassasalardagi mas’ul kadrlarga qaratildi. O‘zbekistonda bu jarayonda o‘sha davrning eng ilg‘or, faol, bilimli va tashkilotchi milliy kadrlari, ziyolilari, maorif va madaniyat xodimlari, olimlar, ziyolilar, yozuvchilar mash’um qatag‘on qurboni bo‘ldilar. Stalin hukumati nafaqat ularning o‘zlarini, balki oila a’zolarini ham qatag‘on girdobiga tortdi. Bo‘lim ekspozitsiyalarida taniqli davlat arbobi Fayzulla Xo‘jayev bilan birga qatag‘onga uchragan uning oila a’zolari, bundan tashqari shu yillarda qatag‘on etilgan Cho‘lpon, Fitrat, Akbar Rustamov, Abdulhay Tojiyev singari jamoat arboblarining xotinlari, 1922-yili Germaniyaga o‘qishga yuborilgan talabalarning suratlari, shu bilan birga bu davrda qatag‘onga uchragan turli soha vakillari – davlat arboblari, adabiyot va san’at namoyandalari, fan va maorif xodimlari, xalq xo‘jalikning turli soha vakillarining suratlari qo‘yilgan.
8-BO‘LIM: 1940–1950-yillardagi siyosiy qatag‘onlar
1937-1938-yillarda I.V.Stalin boshchiligida sovet hokimiyati amalga oshirgan siyosiy qatag‘onlar insoniyat tarixidagi eng dahsha1939-1945-yillardagi Ikkinchi jahon urushi insoniyat tarixida eng mash’um fojialardan biri bo‘ldi. 1941-yil 22-iyunda gitlerchilar Germaniyasi to‘satdan SSSRga hujum qildi. Sovet Ittifoqi tarkibiga kirgan xalqlar qatori o‘zbekistonliklar ham fashizmga qarshi urushga jalb etildi. O‘zbek xalqi urushning birinchi kunlaridanoq bor kuchini fashizm ustidan g‘alabaga safarbar etdi. Urush mamlakat xo‘jaligini izdan chiqardi, uning hayotini og‘irlashtirib yubordi. Mamlakatda harbiy holat joriy etildi hamda barcha resurslar mudofaa manfaatlari uchun yo‘naltirildi. Ammo ana shunday og‘ir kunlarda ham sovet hokimiyatining qatag‘on siyosati to‘xtamadi. Sovet hukumati urush arafasi va urush yillarida yangi bahona, aniqrog‘i “fashizmga xayrixohlik kayfiyatiga yo‘l qo‘ymaslik” bahonasida chegaradosh hududlarda yashovchi xalqlarga qarshi etnik qatag‘onlarni boshlab yubordi. Bu jarayonda Yaponiya, Turkiya, Polsha kabi mamlakatlar bilan chegaradosh hududlarda, yashovchi koreys, qrimtatarlar, mesxeti turklari, polyaklar, Povolje nemislari va boshqa xalqlar mutlaqo asossiz hamda g‘ayriqonuniy ravishda o‘z vatanlaridan majburiy ravishda boshqa o‘lkalar, xususan O‘zbekiston hududiga deportatsiya qilindi. Ularni uy-joy, ish, yer va oziq-ovqat bilan ta’minlash o‘zbek xalqining zimmasiga tushdi.tli fojialardan biri edi. Bu davrda sovet hokimiyatiga, uning mafkurasiga qarshi har qanday o‘zgacha fikrlash, xatti-harakatga chek qo‘yish, xalqni asoratda tutish, partiya va hukumat organlarini so‘zsiz itoat etuvchi kadrlar armiyasiga aylantirish maqsadida misli ko‘rilmagan ko‘lamda qatag‘on siyosatini avj oldirdi. Bu qatag‘on to‘lqini eng avvalo davlat arboblari, partiya va hukumat organlari, muassasalardagi mas’ul kadrlarga qaratildi. O‘zbekistonda bu jarayonda o‘sha davrning eng ilg‘or, faol, bilimli va tashkilotchi milliy kadrlari, ziyolilari, maorif va madaniyat xodimlari, olimlar, ziyolilar, yozuvchilar mash’um qatag‘on qurboni bo‘ldilar. Stalin hukumati nafaqat ularning o‘zlarini, balki oila a’zolarini ham qatag‘on girdobiga tortdi. Bo‘lim ekspozitsiyalarida taniqli davlat arbobi Fayzulla Xo‘jayev bilan birga qatag‘onga uchragan uning oila a’zolari, bundan tashqari shu yillarda qatag‘on etilgan Cho‘lpon, Fitrat, Akbar Rustamov, Abdulhay Tojiyev singari jamoat arboblarining xotinlari, 1922-yili Germaniyaga o‘qishga yuborilgan talabalarning suratlari, shu bilan birga bu davrda qatag‘onga uchragan turli soha vakillari – davlat arboblari, adabiyot va san’at namoyandalari, fan va maorif xodimlari, xalq xo‘jalikning turli soha vakillarining suratlari qo‘yilgan.
9-BO‘LIM: 1980-yillardagi qatag‘onlar: “Paxta ishi” kampaniyasi
Bu bo‘lim ekspozitsiyalarida Sovet hokimiyatining paxta yakkahokimligi siyosatining ayanchli oqibatlari, Orol dengizining qurib qolishi natijasida tabiat muvozanatining buzilishi, ekologik fojianing inson salomatligiga ta’siri diagrammalar yordamida ko‘rsatilgan. XX asrning 80-yillarda sobiq Markaz tomonidan o‘zbek xalqiga nisbatan ommaviy qatag‘onlarning yangi bosqichi boshlanib, “Paxta ishi” deb nom olgan ushbu siyosiy kampaniya orqali o‘zbek xalqi sha’niga turli tuhmat va bo‘htonlar yog‘dirilib, minglab begunoh kishilar jazoga tortilganligi, “paxta ishi” bo‘yicha nohaq ayblangan jabrdiydalarning adolat izlab yozgan arznomalari tergov jarayonidagi azoblar va oilalarga nisbatan uyushtirilgan tazyiqlarga oid materiallar qayd etilgan. Islom Karimov tomonidan Qashqadaryo viloyatida 1986-yildayoq “paxta ishi” qurbonlarini oqlash, adolatni tiklash uchun boshlangan sa’yi-harakatlar aks ettirilgan.
10-BO‘LIM: Mustaqillik yillarida tarixiy adolatning tiklanishi, qatag‘on qurbonlari xotirasining abadiylashtirilishi, milliy qadriyatlarni asrab-avaylash va rivojlantirish yo‘lida amalga oshirilgan tarixiy ishlar (1991-yildan keyingi davr)
